Nakon višedecenijske vladavine višekanalnih formata kod kojih se stvaranje trodimenzionalnog ugođaja baziralo na raspoređivanju zvukova po kanalima, nova generacija surround tehnologije donela je suštinske promene.
Prva zvanična primena surround tehnologije seže do 1940. godine i predstavljanja Diznijevog animiranog filma „Fantasia“. U decenijama koje su usledile, surround zvuk je stekao globalnu popularnost i postao standard za zvuk koji prati filmska izdanja. Iako je tehnologija napredovala, a sistemi dobijali veći broj kanala i zvučnika, suština je ostajala ista – svaki zvuk je bio dodeljivan odgovarajućem kanalu, a ako je trebalo postići efekat kretanja, određeni zvuk je tokom reprodukcije prelazio na susedni, pa zatim na sledeći zvučnik. Dakle, kombinacija više zvučnika i adekvatno određivanje glasnoće stvarali su efekat kretanja i trodimenzionalnog zvuka koji okružuje auditorijum. Sve ovo se promenilo 2012, kad je kompanija Dolby najavila novu tehnologiju pod nazivom Atmos.
Dolby Atmos
Za razliku od opisanog pozicioniranja zvuka pomoću njegovog dodeljivanja željenom zvučniku ili kanalu, nova tehnologija iz Dolby laboratorije donela je nakon 72 godine potpuno novi pristup. Naime, kod Atmos tehnologije svakom zvuku se dodeljuje pozicija, odnosno tačka u trodimenzionalnom prostoru. Zbog toga se Atmos definiše kao “3D object based” tehnologija, dok su prethodne generacije bile “speaker based”. Informacija o poziciji postavljena je još tokom snimanja zvuka i prati audio-signal, što znači da se proces produkcije znatno razlikuje od dosadašnje prakse. Takođe, s obzirom na zahtevnost u pogledu veličine audio-zapisa, ali i mogući broj kanala, za realizaciju ovog formata bio je neophodan nosač kapaciteta Blu-ray diska. U pogledu broja audio-kanala, Atmos omogućava do 128 kanala za profesionalne sisteme, dok je za kućnu upotrebu taj broj ograničen na 24.1.10. Nakon dvodelnih oznaka na koje smo već odavno navikli (5.1, 9.2 i sl.), Atmos donosi treći segment, koji označava broj plafonskih zvučnika. Dakle, ako se kućni Atmos sistem sastoji od sedam surround zvučnika, jednog sabvufera i četiri plafonska zvučnika, njegova oznaka će biti 7.1.4.
Postavka zvučnika i celokupnog sistema predstavlja drugu značajnu razliku u odnosu na dosadašnje surround sisteme. Kako bi se ostvario što uverljiviji trodimenzionalni efekat, Atmos sistem u standardnoj postavci podrazumeva plafonske zvučnike. Kod profesionalnih instalacija parola je što više – to bolje, dok se u kućnim sistemima podrazumevaju najmanje dva, a poželjno je imati barem četiri plafonska zvučnika. Kako ovo nije uvek jednostavno izvesti u kućnim uslovima i dnevnom boravku prosečnih dimenzija, alternativa obuhvata male dodatne zvučnike koji se postavljaju na postojeće frontalne zvučnike i usmereni su nagore (KEF R50). Takođe, sve veći broj proizvođača nudi zvučne kutije sa integrisanim drajverima na gornjoj strani, koji usmeravaju zvuk nagore i preuzimaju ulogu plafonskih zvučnika – dobar primer zvučnika ovog tipa predstavljaju podnostojeći Pioneer SP-EFS73.
Auro-3D
Drugi predstavnik Immersive Sound formata i trenutno najveći rival Atmos tehnologiji jeste Auro-3D. Ovaj format je u formi koncepta razvijen još 2005. u belgijskoj kompaniji Galaxy Studios, a zvanično je predstavljen javnosti u maju 2006. Prvi visokobudžetni film u ovom formatu bio je „Red Tails“” iz 2012, a danas je Auro-3D prilično česta pojava kod holivudskih blokbastera i imaju ga hitovi kao što su „Expendables 3“, „The Hunger Games“ i „Jupiter Ascending“, da navedemo samo neke. U pogledu primenjene tehnologije, Auro-3D se bazira na standardnoj surround postavci kojoj su dodata još dva sloja. Dakle, standardni surround sistem pokriva zonu koja je u visini ušiju slušalaca (ear-level), drugi sloj pokriva gornji deo prostora (upper level), a treći je zadužen za plafonske zvučnike i zvukove koji su iznad glava slušalaca (overhead). Informacije o pozicioniranju tonova po visini smeštene su uz standardni PCM surround signal, a tokom reprodukcije Auro-3D dekoder očitava ove vrednosti i šalje ih procesoru zvuka.
Po nameni, Auro-3D je podeljen na Home Theater (Small Rooms), Cinema (Large Rooms) i 3D Over Headphones. Bazna postavka sistema jeste 9.1, koja obuhvata standardni 5.1 surround uz dodatak četiri upper level zvučnika (dva prednja i dva zadnja) za gornji deo prostora, a sledeći korak jeste 10.1, koji ima i jedan plafonski zvučnik za overhead zonu. Cinema (Large Rooms) postavka namenjena je za velike sobe i bioskopske sale, a obuhvata 5.1 u donjem delu, još pet zvučnika (dva prednja, dva zadnja i centralni) u gornjem delu i jedan plafonski zvučnik. Ovaj 11.1 sistem može se proširiti na 13.1, dodavanjem levog i desnog surround zvučnika u donjem delu. Kao što smo naveli, treći format predstavlja 3D Over Headphones, koji je namenjen za uživanje u trodimenzionalnim efektima preko slušalica. Pored široke primene, jedna od najvećih prednosti Auro-3D formata jeste kompatibilnost, pa se on danas može sresti u kućnim i profesionalnim sistemima, automobilima, video-igrama i mobilnim uređajima.
DTS:X
Poznat u prošlosti kao jedini ozbiljan konkurent kompaniji Dolby, DTS je dopustio sebi da se uspava, pa je s velikim zakašnjenjem predstavio sopstveni 3D surround format tek 9. aprila ove godine. Ipak, prema rečima zvaničnika ove kompanije, čekanje je vredelo jer novi DTS:X predstavlja sistem otvorene arhitekture koji je jednostavan za integraciju, fleksibilniji od konkurencije i potpuno besplatan za korišćenje. Poput Atmosa, DTS:X nudi rešenje za profesionalnu primenu u bioskopima, ali i za kućnu upotrebu. Podržana rezolucija ide do 96 kiloherca, dok je sistem u potpunosti kompatibilan sa 192 kHz/24-bitskim DTS-HD Master Audio formatom u višekanalnom i stereo-obliku. Način funkcionisanja je isti kao kod Atmosa jer DTS:X predstavlja “3D object based” tehnologiju koja vezuje zvuk za poziciju (ili više pozicija) u prostoru, umesto za kanal/zvučnik u sklopu surround sistema. Dakle, zvuk može da se kreće slobodno u prostoru i da po potrebi prelazi s jednog na drugi zvučnik, pa intenzitet i realističnost doživljaja zavise najviše od talenta i maštovitosti inženjera u produkciji.
U pogledu profesionalne primene, DTS:X će biti potpuno besplatan, što znači da filmski studiji i produkcijske kuće neće imati dodatni trošak kako bi uopšte počeli da koriste novi format. Pretpostavljamo da je razlog ovome zakasnelo pojavljivanje formata, pa kompanija koristi sve moguće načine kako bi što brže omasovila njegovo prisustvo na tržištu. Za stvaranje trodimenzionalnog zvuka koji se prostire i u gornjem delu prostorije neophodno je postojanje gornjih i plafonskih zvučnika. Iako je nabavka novih zvučnika i pojačala u startu skupa, DTS tvrdi da će dodatno prilagođavanje bioskopa koji već imaju Dolby Atmos koštati samo pet do šest hiljada dolara, što ne predstavlja veliki izdatak. Kućna postavka je trenutno ograničena na 11 zvučnika i dva sabvufera, a uključuje gornje i plafonske zvučnike. Iako još nije zvanično potvrđeno, DTS:X bi trebalo da bude kompatibilan sa Atmos zvučnicima (sa integrisanim upward-firing drajverima), što bi bila velika pogodnost za krajnje korisnike. Prvi AV risiveri s podrškom za DTS:X trebalo bi da stignu iz kompanija Denon i Marantz, i to u vidu već postojećih modela koji bi pomoću novog firmvera pružili podršku i za ovaj format. Nakon toga, DTS:X će se pojaviti na novim modelima AV risivera najpopularnijih kompanija, kao što su Yamaha, Onkyo i Pioneer. Negativna strana ogleda se u velikom prostoru za smeštaj koji novi formati zahtevaju, pa Dolby Atmos i DTS:X neće moći da budu smešteni na jedan Blu-ray disk. Ovo znači da će korisnici morati da se odluče za jedan format, ili da se pomire s troškovima za nabavku dva izdanja ili „proširene verzije“ filma na dva ili više diskova. Ipak, za koji god format da se odlučite, činjenica je da Immersive Sound predstavlja jedno od najznačajnijih dostignuća u filmskom zvuku i da njegovo vreme tek dolazi.